İÇİNDEKİLER
İçindekiler
Önsöz 7
Sunuş 9
Teşekkür 19
Kısaltmalar 31
Giriş 35
Birinci Bölüm
HUKUKUN TEMELİ OLARAK İRADE VE İŞ HUKUKUNDAKİ ÖZGÜNLÜĞÜ
§1. HUKUKUN TEMELİ OLARAK İRADENİN ÖNEMİ VE İŞLEVİ 39
I. İrade Kavramına Genel Bakış 39
II. İradenin Hukuk Alanındaki İşlevi 41
A. Kölelikten “Eşit ve Özgür” Bireye, Statüden Sözleşmeye 41
B. İrade Özerkliğinin Özel Hukuktaki Görünümü: Sözleşme Özgürlüğü 46
1. Sözleşme Özgürlüğünün Görünümleri 49
2. Sözleşme Özgürlüğünün Sınırları 51
a. Genel Bakış 51
b. Genel Sınırlama Düzenlemeleri 52
aa. Sözleşme Yapma Zorunluluğu 52
bb. Emredici Düzenlemeler 55
cc. Ahlaka Aykırılık 56
dd. Kamu Düzeni 57
ee. Kişilik Haklarının Korunması 58
ff. Başlangıçtaki İmkânsızlık 60
c. Sözleşme Özgürlüğüne Karşın Sözleşmenin Geçerliliğine İlişkin İradeyi Koruyucu Sınırlamalar 62
aa. Fiil Ehliyeti ile İlgili Düzenlemeler Yoluyla Koruma 62
bb. İrade Bozukluğuna İlişkin Düzenlemeler Yoluyla Sınırlama 64
cc. Aşırı Yararlanmaya İlişkin Düzenleme Yoluyla Koruma 69
§2. İŞ HUKUKUNDA İŞÇİNİN İRADESİNİN ÖZGÜNLÜĞÜ 72
I. Sözleşme Özgürlüğü Karşısında İşçinin İradesi 73
II. İşçinin İş Sözleşmesinde Zayıf Taraf Olmasının Temel Nedeni: Bağımlılık 75
A. Genel Bakış 75
B. İş Sözleşmesinin ve İş Hukukunun Tarihsel Dönüşümü 76
C. İş İlişkisinin ve İşçi Kavramının Temel Dayanağı Olarak İş Sözleşmesi 81
D. Bağımlılık Unsurunun Niteliği 83
1. Ekonomik ve Teknik Bağımlılık 83
2. Hukuki Bağımlılık 86
E. Bağımlılığın Tespiti ve Tespit Ölçütleri 88
1. Genel Bakış 88
2. Başkasının İş Organizasyonu Çerçevesinde İş Görme 90
3. Diğer Yardımcı Ölçütler 92
4. Ölçütlerin Kullanımı 94
F. Ekonomik ve Teknolojik Değişimlerin Çalışma Yaşamında ve Bağımlılık Unsurunda Yarattığı Dönüşüm 95
1. Bağımlılık İlişkisindeki Dönüşümün Pozitif Düzenlemelere Yansıması 96
2. Dijitalleşmenin Emek Üzerindeki Sömürüsünün Önlenebilmesi: İş İlişkilerinde Bağımlılığın Yeniden Ele Alınmasının Gerekliliği 101
§3. İŞ HUKUKUNUN ÖZGÜN YAPISI VE İŞÇİNİN İRADESİNİN KORUNMASINA YÖNELİK İLKELER 105
I. İş Hukukunun Kendine Özgü Emredici Yapısı 106
A. Genel Bakış 106
B. İş Hukukunda Emrediciliğin Kaynağı Olarak Nispi Emredici Hükümler 108
C. İş Hukukunda Emredicilik ve Kamu Düzeni 112
D. İş Hukukuna Özgü Emredicilik Kaynağı Olarak Toplu İş Sözleşmeleri 114
1. Toplu Sözleşme Özerkliği ve Toplu İş Sözleşmesi Hakkı 114
2. Toplu İş Sözleşmesinin Emredici Niteliği 116
3. Toplu İş Sözleşmesi Özerkliğinin ve Emrediciliğinin Sınırları 117
a. Özerkliğin Sınırları 117
b. Normatif Hükümlerin Emredici Niteliğinin Esas Sınırı: Yararlılık İlkesi 121
II. İş İlişkisinin Her Aşamasında Önemini Koruyan Dürüstlük İlkesi 130
A. Genel Bakış 131
B. İş Hukukunda Dürüstlük İlkesinin İşlevi 133
III. İşçinin Temel Hak ve Özgürlüklerine Müdahalenin Sınırlandırılması: Ölçülülük İlkesi 136
A. Ölçülülük İlkesinin Alt İlkeleri 138
B. İş Hukukunda Ölçülülük İlkesinin İşlevi 140
IV. Eşitlik İlkesi ve İş İlişkilerindeki Görünümü: Eşit Davranma İlkesi 142
A. Genel Olarak Eşitlik İlkesi 142
B. İşverenin Eşit Davranma Borcu 148
1. Ayrımcılık Yasağı 151
2. Dar Anlamda Eşit Davranma Borcu: Aynı ve Benzer Durumda Olan İşçileri Farklı İşleme Tabi Tutmama 156
C. İşverenin Eşit Davranma Borcunun Sınırı: Meşru Bir Amaca Dayanan ve Amaçla Ölçülü Farklı Uygulamalar 158
V. İş Yargısına Özgü İşçinin İradesini Koruyucu Bir Yöntem Olarak İşçi Lehine Yorum İlkesi 160
İkinci Bölüm
İŞ SÖZLEŞMESİNDE İŞÇİNİN İRADESİ
§4. İŞ SÖZLEŞMESİNİN KURULMASINDA İŞÇİNİN İRADESİ 163
I. Genel Bakış 163
II. İş Görüşmeleri Sırasında Doğan Sorumluluğun Belirlenmesi 165
A. Sözleşme Görüşmelerinde Doğan Sorumluluğa Genel Bakış 165
B. Sözleşme Görüşmelerinde Doğan Sorumluluğun Niteliği 167
III. İşçinin İradesinin Güçlendirilmesi Amacıyla Sözleşme Özgürlüğünün Sınırlandırılması 172
A. Sözleşme Yapmaya Karar Verme ve Tarafını Belirleme Özgürlüğüne Getirilen Sınırlama 172
1. Genel Bakış 172
2. İşveren Kararlarının Objektifleştirilmesi 174
a. Ayrımcılık Yasağı 175
aa. İşe Alım Sürecinde Ayrımcılığın Görünümleri 180
bb. İşe Alımda Ayrımcılığın Denetiminde İspat Sorunu ve Denetim Alanının Genişletilmesi 185
b. Adayın Mesleki Yeterliliği Konusundaki Seçim Kriterlerine Odaklanılması 189
3. Adayın Karar Alma Sürecinin Güçlendirilmesi: İşverenin İşçiyi Bilgilendirme ve Yanıltmama Yükümlülüğü 199
B. Sözleşmenin İçeriğini Belirleme Özgürlüğüne Getirilen Sınırlama 201
1. İradenin Hareket Alanının Sınırlandırılmasıyla Yaratılan Koruyucu Alan 201
a. Mutlak Emredici Kurallar ve Sosyal Kamu Düzeni ile Güçlendirilmiş Koruma 202
b. Sözleşmenin Bağlayıcılığına Karşısında İşçinin İradesinin Korunması 205
aa. Genel İş Koşullarının Bağlayıcılığının Sınırlanması 205
bb. İşçinin Haklarından Tek Taraflı Feragatinin Geçersizliği 211
c. İşçinin Temel Hak ve Özgürlüklerine İlişkin Koruma 218
2. İşçi Aleyhine Kararlaştırılan Sözleşmesel Kayıtlara İlişkin Yaratılan Koruyucu Alan 220
a. Çalışma Koşullarında İşverenin Değişikliği Saklı Tutma Kayıtları 220
aa. Çalışma Koşullarında Esaslı Değişiklik 222
bb. Çalışma Koşullarında Esaslı Değişiklik Halleri 227
cc. Değişiklik Kayıtlarının Geçerlilik Sorunu 231
b. İşçinin İradesinin Tek Taraflı Sınırlandırılması: Rekabet Yasağı ve Eğitim Karşılığı Geri Ödeme Kayıtları 237
aa. İşçinin Çalışma Özgürlüğünün Sınırlandırılması: Rekabet Yasağı Kayıtları 238
bb. Tek Taraflı Olarak İşçinin Fesih Hakkının Sınırlandırılması: Eğitim Karşılığı Geri Ödeme Kayıtları 247
C. Toplu İş Sözleşmeleriyle İş Sözleşmesinin Kurulmasına Getirilen Sınırlama 258
1. İş Sözleşmesinin Kurulmasında Kolektif İradenin Bireysel İrade Üzerindeki Etkisi 259
2. İş Sözleşmesinin Kurulmasına İlişkin Toplu İş Sözleşmesi Hükümlerinin Etkisi 263
IV. İş Sözleşmesinde İrade Beyanı Rejiminin Özgünlüğünü 265
A. İş Sözleşmesinin Şekil Koşulları 268
1. İşçinin İradesi ile Yazılılık Şartı Arasındaki Yakın İlişki 269
2. Şekil Şartının İradenin Sağlıklı Ortaya Çıkması Yönünden Etkisi ve Şekil Koşuluna Aykırılığın Hukuki Sonuçları 271
3. Şekil Koşulu Bulunmaması Halinde İşverenin Çalışma Koşullarına İlişkin İşçiyi Bilgilendirme Yükümlülüğü 274
B. İş Sözleşmesinin Maddi Koşulları: İrade Bozukluğu Halleri Bakımından Değerlendirme 279
§5. İŞ SÖZLEŞMESİNİN İFASINDA İŞÇİNİN İRADESİ 284
I. Çalışma Koşullarının Esaslı Değişikliğinde İşçinin Seçim Hakkı 285
A. Esaslı Değişiklik Prosedürü 288
B. İşçinin Değişiklik Teklifi Karşısında İradesi 291
1. İşçinin Onayı 291
2. İşçinin Reddi 293
II. Bireysel İradenin Toplu İş Hukuku Normlarıyla Getirilen Yükümlülükler Karşısındaki Durumu 295
A. Toplu İş Sözleşmesiyle Getirilen Normlara Genel Bakış 295
B. Toplu İş Sözleşmesi ile Getirilen Yükümlülükler Karşısında İşçinin İradesinin Sessiz Kalması 298
§6. İŞ SÖZLEŞMESİNİN SONA ERMESİNDE İŞÇİNİN İRADESİ 302
I. Genel Bakış 302
II. İş Sözleşmesinin İşçi Tarafından Feshi: İşçinin Gerçek İradesinin Ortaya Çıkarılması 303
A. İşçinin Fesih İradesi: Gerçek İradenin Tespiti 306
1. Fesih Beyanının Açık ve Kesin Olması 306
2. İşçinin İradesinin Fesada Uğramamış Olması 309
B. İşçinin İradesinin Fesada Uğraması Durumuna Bağlanan Hukuki Sonuç 312
III. İşçinin Haklı Nedenle Feshi: İşçinin Fesih İradesinin Eyleme Geçebilmesinin Güçlendirilmesi 314
IV. İkalenin Tarafı Olarak İşçinin Sözleşmeyi Sona Erdirme İradesi 318
A. Genel Bakış 319
B. İkalenin Geçerliliği 321
1. İşçinin Gerçek İradesinin Tespiti 322
2. Makul Yarar Dengesinin Sağlanması 325
V. Sözleşmenin Sona Ermesinin Sonuçları 328
A. Sözleşmenin Sona Ermesi ile İşçinin Alacak Haklarından Vazgeçmesi Mümkün Müdür?: TBK m. 420 Hükmünün Değerlendirilmesi 329
1. TBK m. 420 Hükmüne Genel Bakış 329
2. İbranamenin İşlevsizliği: İbra Yerine İfa 331
B. Uyuşmazlıklara Karşılıklı İradeyle Son Verilmesi: Sulh 332
C. Bireysel İş Uyuşmazlığının Çözümünde İşçinin İradesi 335
1. İş Hukukunun Özgünlüğünden İş Yargılamasının Özgünlüğüne 335
2. İş Uyuşmazlıklarında Dava Şartı Olan Arabuluculuk Karşısında İşçinin İradesinin Durumu 339
a. Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yollarının Tarihsel Sosyo–Ekonomik Arka Planı 340
b. Mahkemelerin Yargı Faaliyeti ile Alternatif Çözüm Yollarının Farkı: Adalet Yerine Barış (Uzlaşı) 342
c. Güç Eşitsizliğinin Olduğu Uyuşmazlıklarda Alternatif Çözüm Yolları: Kimin Yararı için Barış? 344
d. İş Mahkemeleri Kanunuyla Getirilen Düzenlemelerin İş Hukukunun Özgün Yapısı ve Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yollarının Esaslarıyla Uyumu Sorunu 346
aa. Dava Şartı Olarak Düzenlenen Arabuluculuğun, Alternatif Uyuşmazlık Yollarının Temel Esaslarına Aykırılığı 347
bb. İş Hukukunun Özgün Yapısına ve Gelişimine Aykırılığı 350
cc. Zorunlu Arabuluculuk Sisteminin Anayasaya Aykırılığı 352
e. İş hukukunun İşçinin İradesini Koruyucu İşlevi Zorunlu Arabuluculukta Tamamen Dışlanabilecek Midir? 357
3. İş Uyuşmazlıklarında İşçinin İradesini Güçlendirici İş Hukukuna Özgü İspat Usul ve Esasları 362
a. İş Hukukuna Özgü İspat Esaslarına Genel Bakış 362
b. İşçinin İradesinin Ortaya Çıkarılmasında İş Yargılamasına Özgü İspat Yükü Esasları ve Karineler 364
c. İş Uyuşmazlıklarında Delillerin Değerlendirilmesi 367
Üçüncü Bölüm
İŞVERENİN YÖNETİM YETKİSİ KARŞISINDA İŞÇİNİN İRADESİ
§7. YÖNETİM YETKİSİNİN KAPSAMI VE İŞÇİNİN İRADESİNİ SINIRLAYICI ETKİSİ 371
I. Genel Bakış 371
II. Yönetim Yetkisinin Hukuki Dayanağı 372
III. Yönetim Yetkisinin Üç Sac Ayağı 375
A. Yönetim (Talimat Verme) Yetkisi 377
B. Düzenleme (Kural Koyma) Yetkisi 380
1. İşyeri İç Yönetmelikleri 381
a. Geçerlilik Koşulları 381
b. Kapsamına İlişkin Sınırlar ve Hükümlerin Yorumlanması 384
2. İşyeri Uygulamaları 386
C. Disiplin Yetkisi 388
1. Disiplin Cezasının Verilebilme Koşulları 390
a. Disiplin Cezasının Hukuki Bir Dayanağa Sahip Olması 390
b. İşçinin Kusurlu Davranışı 391
c. Disiplin Cezalarının Türleri 391
aa. Genel Bakış 392
bb. Çalışma Koşullarında Değişiklik Yapan Cezalar Karşısında İşçinin İradesi 393
2. Cezaların Uygulanması 396
a. Verilen Ceza ile İşçinin Kusurunun Orantılı ve Cezanın Amacıyla Sınırlı Olması 396
b. Lehe Olan Cezanın Uygulanması 397
c. İşçinin Savunmasının Alınması 397
3. Disiplin Cezalarının Yargısal Denetimi 398
IV. İşçinin İradesinin Bağımlılığının Yönetim Yetkisi Karşısındaki Görünümü: Talimatlara Uyma Zorunluluğu 400
A. Talimatla Hareket Eden İşçinin İşverene Karşı Hukuki Sorumluluğu 400
1. Genel Bakış 400
2. İşçinin Sorumluluğunun Belirlenmesinde Dikkate Alınacak Ölçütler 401
3. İşçinin Kusurunun Derecesi ve Sorumluluğu Ağırlaştıran Etkisi 405
4. Yaptırım ile İşçinin Kusuru Arasındaki Ölçülülük 408
B. Talimatlara Uyma Zorunluluğunun Sınırları 411
1. Temel Sınır: İş Sözleşmesi 411
2. Talimatlara Uymama/İtaatsizlik Hakkı 412
a. Yasaya Aykırı Talimatlar 412
b. Meslek Etiği ve Vicdan Özgürlüğüne Aykırı Talimatlar 413
c. İşçinin Fiziksel ve Psikolojik Sağlığını Tehdit Eden Talimatlar 418
§8. YÖNETİM YETKİSİ KARŞISINDA İŞÇİNİN İRADESİNİ GÜÇLENDİREN HUKUKİ ARAÇLAR 420
I. İşin Yürütümü Sürecinde Sahip Olunan Hukuki Araçlar 421
A. İşçinin Tercihine Bırakılan Çalışmaktan Kaçınma Hakkı 421
1. Yakın ve Ciddi Bir Tehlikenin Varlığı Durumunda Çalışmaktan Kaçınma Hakkı: Hukuk Nesnesinden Hukuk Süjesine… 422
2. Ücretin Ödenmemesi Durumunda Çalışmaktan Kaçınma Hakkı 426
B. İşverenin Menfaati Karşısında 3. Kişilerin ve Kamu Yararının Korunması: İşçinin İşvereni İhbar ve İfşası (whistleblowing) 430
1. Genel Bakış 430
2. İhbar ve İfşanın Temel Unsurları 432
3. İhbar ve İfşada Karşı Karşıya Gelen Hak ve Menfaatler 434
4. İhbar ve İfşanın Kullanımında Dürüstlük ve Ölçülülük 435
a. İhbar ve İfşanın Dürüstlük Kurallarına Uygunluğu 435
b. İhbar ve İfşanın Ölçülülüğü 439
5. İhbar ve İfşa Halinde Özel Bir Güvencenin Zorunluluğu 440
II. İşçinin Kişiliğine Bağlı Hak ve Özgürlükler Alanı 442
A. İşçinin Temel Hak ve Özgürlükleri 443
1. Yetki Karşısında “Kişinin Özgünlüğü”: İşçinin İradesinin Varoluşsal ve Düşünsel Görünümleri 444
a. Düşünceyi Açıklama Özgürlüğü 445
b. Vicdan ve İnanç Özgürlüğü 452
aa. İnancını Açıklamama Özgürlüğü 452
bb. İşyerinde Dini Simgeler Kullanma Özgürlüğü 455
c. Fiziksel Görünüşe İlişkin Özgürlük Alanı 461
2. İşverenin Yönetim Yetkisi Kapsamındaki Müdahaleler Karşısında Kişisel Alanın Korunması 463
a. Özel Yaşamın Gizliliğine/Mahremiyetine Saygı 463
b. İşçinin İşyeri Dışındaki Özel Yaşam Alanına Müdahale Yasağı 465
aa. İş Sağlığı ve Güvenliği için İşveren Tarafından Talep Edilen Testler 466
bb. İşçinin İşverenin İmaj ve İtibarını Bozacak, İşyerinde Olumsuzluk Yaratacak Hal ve Davranışları 472
c. İşçinin İşyerindeki Özel Yaşam Alanına Yapılan Müdahaleler ve Sınırları 478
aa. İşçinin Eşyalarının Aranması 478
bb. İşçilerin Teknoloji Yoluyla İzlenmesi ve Gözetlenmesinde İşçinin İradesi 480
B. İnsan Onuruna Yaraşır Çalışma 487
§9. YÖNETİM YETKİSİ KARŞISINDA KOLEKTİF HAKLAR VE İŞÇİNİN BİREYSEL İRADESİNİN GÖRÜNÜMLERİ 490
I. Kolektif Hakların Öznesi Olarak İşçi 490
II. Sendika Hakkı 492
A. Sendika Kurma ve Üye Olma Hakkı 495
1. İşçilerin Sendika Kurma İradesine Serbestlik Tanınması: Devlete Karşı Koruma 495
2. Sendikaya Üye Olma İradesi 497
a. Üyelik İradesinin Sendikaya Karşı Korunması: İşçinin Bireysel Menfaati ile Kolektif Menfaatlerin Pratik Uyuşumu 498
b. Üyeliğin İşverenlere Karşı Korunması: Sendikal Nedenle Ayrımcılığın Önlenmesi 500
aa. Sendika Hakkı Güvencesinin Yetersizliği 501
bb. Devletin Sendika Hakkını Korumada Pozitif Yükümlülüğü 504
cc. Sendikal Hakların Kullanılmasının Engellenmesi Suçu ile Öngörülen Korumanın Yetersizliği 505
B. Sendikaya Üye Olmama Hakkı 507
III. Toplu Pazarlık Sürecinde ve Toplu İş Sözleşmesinde İşçinin İradesini Aramak 509
A. Toplu İş Sözleşmesi Yapma Yetkisinin Meşruiyet Noktası: Kolektif İradeyi Temsil Gücü 512
1. Temsil Gücünün Meşruiyeti: İşçilerin Haklarının Geliştirilmesi 512
2. Yetki Sistemi ile Belirlenen Temsil Gücü 513
B. Gerçek Temsilin Görünür Kılınması 517
IV. Kolektif İradenin ve Mücadelenin İfade Biçimi Olan Grev Hakkında İşçinin Bireysel İradesi 519
A. İşçilerin En Güçlü Mücadele Aracı Olarak Grev 519
B. İşçinin Bireysel İradesiyle Greve Katılıp Katılmaması ve Katılmaktan Vazgeçmesi 522
1. Genel Bakış 522
2. İşçinin Greve Ne Zaman Katılması Gerektiği Sorunu 524
3. İşçinin İzinli Olması ve Greve Katılımı 526
C. Grev Hakkının İşçinin İradesine Uygun Şekilde Kullanılabilmesi Sorunu 527
1. Grev Oylaması 528
2. Cumhurbaşkanı Tarafından Grevin Ertelenmesi 529
a. Yasal Düzenlemenin İsabetsizliği 529
b. Erteleme Nedeninin Soyut ve Ertelemenin Siyasi Amaçlarla Kullanıma Elverişli Olması 530
c. İşçilerin Grev İradesinin Korunması: Erteleme Kararının Bağımsız Bir Organ Tarafından Verilmesi Gerekliliği 533
V. İşveren Karşısında İşçinin Yalnızlığı: İşyerinde İşgücünün Yetersiz Temsili 535
A. İşyerinde İşgücü Temsiline Genel Bakış 535
B. İşçi Temsilciliklerine İlişkin Ülke Örnekleri 539
1. Almanya 539
2. Fransa 540
3. İspanya 542
C. Temsile İlişkin Yeni Bir Sistem İhtiyacı 543
Sonuç 545
Kaynakça 553
Kavramlar Dizini 591 |